Του Πρωτοπρεσβύτερου Γεωργίου Αλεβιζάκη
Η ιστορία των Ελλήνων του Πόντου είναι μόνον ένα κομμάτι της ιστορίας του Γένους. Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου φέρνει στην επιφάνεια ένα άλλο, πολύ σημαντικό ζήτημα, αυτό του κρυπτοχριστιανισμού. Με το ζήτημα αυτό ασχολήθηκε εντατικά ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Δ. Μακεδονίας Στάθης Πελαγίδης. Γράφει: “Η απαρχή είναι ο 17ος αιώνας με τους μαζικούς εξισλαμισμούς. Οταν ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσίθεος έκανε περιοδεία στον Πόντο για να μαζέψει χρήματα για το ποίμνιό του, διαπίστωσε σποραδικές νησίδες χριστιανικού πληθυσμού στην Οινόη, Κερασούντα, Αμάσεια και άλλες περιοχές. Καθώς προχωρεί ανατολικότερα, βρίσκει ενισχυμένο το ελληνικό χριστιανικό στοιχείο στην Τραπεζούντα.
Οι Ελληνες Ορθόδοξοι ήταν περισσότεροι στην περιοχή των μεγάλων μοναστηριών, γιατί εκεί έβρισκαν καταφύγιο, δεδομένου ότι και οι Τούρκοι σέβονταν τα μοναστήρια. Είναι βέβαιο ότι η Παναγία Σουμελά επόπτευε πνευματικά ένα μέγεθος 1.500.000 Ελλήνων χριστιανών, από τον Πόντο ως τη νότια Ρωσία. Να σημειωθεί ότι από τους 2.450 οικισμούς της Ν. Ασίας και του Πόντου, που κατέγραψε το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών τη δεκαετία του ‘70, οι 1.450 βρίσκονταν στην περιοχή του Πόντου”.
Μια αχτίδα φωτός ξεπροβάλλει για τους Ελληνες του Πόντου το 1856, με το διάταγμα της ανεξιθρησκείας και της ισοπολιτείας, του σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ Α’. “Από το 1856 έως και το 1914, οπότε αρχίζει ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος, είχαμε πληθώρα ναών, σχολείων, φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, εφημερίδων, βιβλίων... Τέτοια παραγωγή δεν είχαμε στον ελεύθερο ελλαδικό χώρο, το ίδιο χρονικό διάστημα”.
Μέσα στο κλίμα της ισοπολιτείας και της ανεξιθρησκείας του νέου διατάγματος, εξισώνεται ο μη μουσουλμάνος με το μουσουλμάνο και δίνεται η ευκαιρία στους κρυφούς χριστιανούς-οι οποίοι την ημέρα είχαν τουρκικό όνομα και το βράδυ χριστιανικό-να φανερωθούν, δηλώνοντας την πίστη τους για πρώτη φορά. Από το 1856 έως το 1867, δηλώνονται και αναγνωρίζονται επίσημα, ως φανεροί ελεύθεροι χριστιανοί περίπου 25.000 άνθρωποι. Ανάμεσα σ’ εκείνους που αποφασίζουν να φανερώσουν τη θρησκευτική τους ταυτότητα είναι και υψηλόβαθμα στελέχη του στρατού, πασάδες, αλλά και σημαίνοντα πρόσωπα της εποχής εκείνης.
Οι Τούρκοι άρχισαν να φοβούνται καθώς συνειδητοποίησαν ότι οι κρυπτοχριστιανοί ήταν πολύ περισσότεροι απ’ ότι νόμιζαν αρχικά. Σκαρφίστηκαν λοιπόν ένα κόλπο για να εξοντώσουν τους Ορθόδοξους. Τους ανάγκασαν να δηλώνουν και τα δύο ονόματά τους, το χριστιανικό και το τουρκικό, δίνοντάς τους το δικαίωμα να στρατεύονται (αρχικά όσοι δήλωναν Ορθόδοξοι είχαν τη δυνατότητα να μη στρατεύονται, πληρώνοντας στο κράτος φόρο). Αυτό παίρνει επίσημη μορφή το 1910, με το Σύνταγμα που έφεραν οι Νεότουρκοι, σύμφωνα με το οποίο όλοι οι κάτοικοι της Τουρκίας, ανεξαρτήτως εθνικότητας, θεωρούνται ισότιμοι πολίτες και στρατεύονται κανονικά. Η είδηση γέμισε χαρά του Ελληνες Ορθόδοξους, ωστόσο η κατάληξη για πολλούς απ’ αυτούς θα είναι τραγική. Μιλάμε για τα λεγόμενα εργατικά τάγματα, που στην ουσία ήταν τα κολαστήρια των μη μουσουλμάνων. Δεν τους σκότωσαν οι ίδιοι οι Τούρκοι, αλλά τους έβαζαν να εργαστούν κάτω από απάνθρωπες συνθήκες, οδηγώντας τους στην πλήρη εξόντωση. Με τον τρόπο αυτό, σύμφωνα με τον Αμερικανό διπλωμάτη Τζόρτζ Χόρτον, έχασαν τη ζωή τους περίπου 250.000 άνθρωποι. Εκτός από τις άθλιες συνθήκες εργασίες, οι χριστιανοί αντιμετώπιζαν και τις αφόρητες προσπάθειες των αξιωματικών να τους κάνουν ν’ αλλαξοπιστήσουν. Οι αξιωματικοί καλλιεργούσαν το παραμύθι ότι δεν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα στο κοράνι και τα Ευαγγέλια και τους κορόιδευαν όταν έκαναν το σταυρό τους. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο φρόντιζε να έχουν τη δυνατότητα οι χριστιανοί Ορθόδοξοι στρατιώτες να εκκλησιάζονται, να τηρούν τις γιορτές, να υπηρετούν κοντά στα σπίτια τους και να μένουν σε ξεχωριστούς θαλάμους από τους μουσουλμάνους. Στην πράξη, τίποτε από αυτά δεν τηρούνται”, καταλήγει ο κ. Πελαγίδης.
Σήμερα υπάρχουν κρυπτοχριστιανοί; Το Πατριαρχείο, όπως μου εξήγησε Ιερέας της Πόλης, έχει φανερό ποίμνιο τους Ρωμιούς περί τους 50.000 ανατολικοευρωπαίους, το ποίμνιο της ελληνικής διασποράς. Εχει όμως κι ένα μυστικό, κρυφό ποίμνιο, τους κρυπτοχριστιανούς, Ρωμηοί που εξισλαμίστηκαν και Τούρκοι που θέλουν να έιναι χριστιανοί. Είναι πολύ ευλαβείς. Ερχονται από τα βάθη της Τουρκίας να κοινωνήσουν, να πάρουν Αγιασμό και αντίδωρο μαζί τους. Νηστεύουν τη νηστεία των Τούρκων, νηστεύουν και τις δικές μας. Νηστεύουν όλη τη Σαρακοστή χωρίς να τρώνε λάδι, που εμείς δεν κάνουμε. Οπως είπα, δεν είναι μόνον Ελληνες αλλά και πολλοί Τούρκοι.
Στο βιβλίο του ο Αρχ. Δοσίθεος “Θέλω να πιω όλο το Βόσπορο”, αναφέρει πολλά περιστατικά κρυπτοχριστιανών. Αναφέρω δύο:
1) Ανεβαίνουμε ασθμαίνοντας να επισκεφθούμε τη Μ. Σχολή του Γένους. Μπροστά μου παρουσιάζεται ένας νεαρός 18άρης. Σταματά, κοιτάζει γύρω του αλαφιασμένος. Ο δρόμος είναι άδειος. Ασπάζεται ο χέρι μου και ρωτά με ποντιακή προφορά:
-Πού είναι η μεγάλη εκκλησία;
-Το Πατριαρχείο; ρωτώ.
-Ναι, μου λέει.
-Ζητάς τίποτα εκεί;
-Να βαπτιστώ, μου απαντά.
Του δίνω οδηγίες και αστραπιαία χάνεται από μπροστά μου. Εμεινα αποσβολωμένος. Βρέθηκα μπροστά σ’ έναν κρυπτοχριστιανό.
2) Σ’ έναν ερημικό Ναό, δεν αναφέρω που για λόγους ευνόητους, λειτουργούσε Αρχιερέας του Πατριαρχείου. Οι πιστοί ήταν ελάχιστοι από την Πόλη και ένα λεωφορείο απ’ την Ελλάδα. Ομως κατά τη Θ. Λειτουργία ο Ναός γέμισε. Από πού ήλθαν όλοι αυτοί; Ηταν κρυπτοχριστιανοί, που έσπευσαν να λειτουργηθούν. Γι’ αυτό το γενονός έμαθα συγκινητικές λεπτομέρειες. Τις αποσιωπώ, γιατί γίνονται εκεί κι άλλες λειτουργίες και γεμίζει ασφυκτικά. “Οταν πάτερ μου, μου είπε ιερέας, έλθει η αληθινή δημοκρατία στην Τουρκία, θα δούμε πολλά. Χιλιάδες θα γίνουν χριστιανοί”. Τις μέρες που μου το έλεγε αυτό, η Τουρκική tv μετέδωσε ότι άγνωστοι έγραψαν με κόκκινα γράμματα σ’ ένα τζαμί: “Δεν θέλουμε να είμαστε μουσουλμάνοι. Θέλουμε να γίνουμε χριστιανοί”.
Και μια προσωπική εμπειρία: Περάσαμε τέσσερις παπαδάσκαλοι από τη Μυτιλήνη στο Αϊβαλί και πήγαμε στα Μοσχονήσια. Καθίσαμε για φαγητό και τα γκαρσόνια πήραν φωτιά. Η περιποίηση, άριστη. Ρωτά τα δύο γκαρσόνια το όνομά τους. Κεμάλ και Μουράτ, απαντούν. Οταν φεύγαμε, με πλησιάζει ο Κεμάλ και με τρόπο μου λέει: Είμαι ο Παντελής και ο άλλος ο Δημήτρης. Είμαστε Χριστιανοί”.
Ο συγγραφέας μιλά για την φλογερή πίστη των εκεί χριστιανών και πιο πολύ για τη νεολαία. Λίγοι μεν, φλογεροί στην πίστη όμως. “19 Μαΐου. Είμαστε στο Πατριαρχείο. Ξαφνικά μια ομάδα νέων παιδιών μπαίνουν στην αυλή, καμιά 20αριά αγόρια και κορίτσια. Ντυμένα κόσμια, σεμνά και ευυπόληπτα, έρχονται από το σχολείο. Είχαν γιορτή, αργία. Τί είναι σήμερα; ρωτώ έναν μαθητή. 19 Μαΐου, μου λέει ξερά. Και τί σημαίνει αυτή η ημερομηνία; συνεχίζω. 19 Μαΐου, μου απαντά και πάλι, ακόμα ξηρότερα. Ο μαθητής ήξερε, αλλά δεν ήθελε να μου πει, όχι γιατί φοβόταν, αλλά γιατί ήθελε με τον τρόπο που μου μίλησε, να μου πει: Ανόητε νεοέλληνα, τί βλακώδης ερώτηση είναι αυτή; Δεν οφείλεις να γνωρίζεις και εσύ και όλοι σας, ότι η ημέρα αυτή είναι αποφράδα για τους Ρωμιούς; Δεν έπρεπε να ξέρεις ότι την 19η Μαΐου ο Κεμάλ εισήλθε στην Σαμψούντα και τιμούμε τη γενοκτονία των Ποντίων; Πόσοι άραγε από μας τους Ελλαδίτες, γνωρίζουμε και τιμούμε την αποφράδα αυτή ημέρα; Αλλά το θέμα δεν είναι αυτό. Θέλω να καταδείξω ότι αυτά τα νέα παιδιά είναι ζωντανά μέλη της Ομογένειας. Ηλθαν να φιλήσουν το χέρι του Πατριάρχη, να πάρουν την ευλογία του και να τον καλέσουν σε μια θεατρική παράσταση, που θα έδιναν στο τέλος της χρονιάς. Μα παιδιά που οργανώνουν θεατρικές παραστάσεις, δεν είναι ζωντανά;”
Στην πόλη
Ναι τίποτα... ομορφιά, Μυστήρια, Χάρη
με σένα θάνε πάντοτε ζευγάρι,
με σε που του Βοσπόρου τα νερά
μερόνυχτα σε λούζουν δροσερά,
με σε που μύρια λουλουδ’ από πέρα
σου στέλνουν ευωδιές με τον αγέρα.
Ναι τίποτα... Η πικρότερη σκλαβιά σου
απείραχτη κρατεί την ομορφιά σου,
κι όσο αίμα έχει δίπλα σου χυθή
δεν έχει καν στα πόδια σου σταθή,
κι ολόλευκη κι υπέρλαμπρη θα μένης
σε κάθε ζωγραφιά της Οικουμένης
Ναι τίποτα... Ολα φτάνουμε σε σένα
του κόσμου τα κακά μισοσβησμένα!
Κι αν χθες άκουα γίγαντας τρανός
εθέριεψε σα μωρός ωκεανός
κι ετάραξε τα στήθη σου, μα εστάθη
πριν σε συντρίψει, κι έφυγε κι εχάθη.
Σε προστατεύει κάποιος που με γνώση
μονάκριβη του κόσμου σ’ έχει δώση,
κι ούτε σεισμός, ουτ’ αίμα, ούτε σκλαβιά
την πάναγνή σου αγγίζουνε ομορφιά,
που ασύγκριτη κι υπέρλαμπρη
θα μένη στην Οικουμένη.
(Μ. Μαλακάσης 1894)